مؤلف: دکتر محمد حسین رفیعی فنود
انتشارات: پرتو نگار توس (تهران- بهار 1390)
پیشگفتار
صنعت پتروشیمی ایران، پنجاه ساله شده است. این صنعت در کشوری که دارای منابع عظـیم هیدروکربوری (نفت و گاز طبیعی) است، از اهمیت ویژه ای، نسبت به کشورهایی که این منـابع را ندارند، برخوردار است.
این صنعت، بیست سـال از عمـر خـود را در رژیـم پهلـوی گذرانـده اسـت کـه آن رژیـم بـا سیاستهای غالب جهانی- سیاست های غرب- هماهنگ و مورد حمایت بوده اسـت. سـی سـال بعد را در جمهوری اسلامی با تلاطمهای متعدد و متنوعی به لحـاظ سیاسـی، سیاسـت خـارجی و روندهای اقتصادی – اجتماعی و تحولات مدیریتی گذرانده است.
در این سی سال، انقلاب، جنگ تحمیلی 8 ساله، عکسالعملهـای غـرب، تغییـرات مـدیریتی پیـاپی و … بـر ایـن صـنعت تـاثیر گذاشتهاند.
آنچه در این 50 سال در این صنعت ثابت مانده ، سرمایه گذاری نسبتاً عظیمـی اسـت کـه در تاسیسات، نیروی انسانی، خرید تکنولوژی و… این صنعت شده است. عوامـل دیگـری هـم ثابـت ماندهاند که عملاً منفی و دور از انتظار می باشند.
آسیب شناسی عملکرد پنجاه ساله این صنعت، از چند جهت ضروری و حیاتی است.
اولاً- نفت و پتروشیمی صنایعی هستند که با توجه به منابع هیدروکربوری، حداقل، در یکـصد سال اینده موضوع جدی توسعه ی ایران خواهند بود.
ثانیاً- عملکرد پنجاه ساله یک صنعت، زمان کوتاهی نیست که بررسـی جـدی و بیطرفانـه آن ضروری نباشد و کارنامه آن مورد ارزیابی قرار نگیرد.
ثالثاً- پتروشیمی علی القاعـده، مزیـت توسـعۀ جمهـوری اسـلامی اسـت و بـرای آینـدۀ ایـن کشورمان، موضوع صنعتی و اجتماعی مهمی است. و الی آخر.
و اما، آنچه در این تحقیق به عنوان آسیبهای جدی این صنعت در پنجاه ساله گذشته ظـاهر شده است، عبارتند از:
1- وابستگی تکنولوژیک به خارج. در این پنجاه سال در مورد هسته های اصلی تکنولوژی متأسفانه هیچ پیشرفت و اقدامی صورت نگرفته است. ژاپن، صنعت پتروشیمی خود را بـا ایـران شـروع کرده است و این کشور، از سال 1957 هیچوقت قرار دارد “کلید در دسـت” بـا اروپـاییهـا و امریکایی امضاء نکرده و تکنولوژی در این صنعت را در داخل چنان توسـعه داده اسـت کـه در سال 1975، تکنولوژی واحد بندر امام را به ایران فروخته است . حتی، چین و کره جنـوبی کـه 20 سال بعد از ایران به این صنعت وارد شده اند، امروز صادر کننده تکنولوژی هـستند . ایـران بارها تکنولوژی تولید یک محصول را،خریداری کرده است و امـروز، بـرای سـاخت هـر واحـد جدید، همچنان وابسته به خارج می باشد.
2- پیوند با اقتصاد ملی. عموماً، مزیت های طبیعی یک کشور؛ صـنایع مربـوط بـه آن مزیـت را در کشور توسعه می دهد. ذغال سنگ در اروپا و امریکا که یک مزیت طبیعی بوده اسـت، صـنایع گـسترده ای را در ایـن رابطـه موجـب شـده اسـت و یـا کـشاورزی پیـشرفته در کـشورهای انگلوساکسون، توسعۀ مزیت های طبیعی این کشورها بوده است. چه در زمـان شـاه و چـه در جمهوری اسلامی، توسعۀ پتروشیمی با نیازها و پیوند این صنعت با بخش های دیگر اقتصادی کشور، رابطۀ ارگانیک نداشته و غالباً برای صادرات طراحـی شـده انـد . بـدون آنکـه محاسـبۀ اقتصادی این صادرات مدنظر باشد. این بی توجهی شرایطی به وجود آورده است که صـادرات پتروشیمی ایران در عمل ادامۀ صادرات نفت خـام شـده و ارزش افـزوده ای نـصیب مملکـت نمیکند. و به جای صادرات این محصولات اولیه پتروشیمی، وارداتی به مراتب گران قیمـت و مصرفی و با چندین برابر قیمت صادراتی، صورت می پذیرد که تراز بازرگـانی ایـران را منفـی میکند. به عنوان مثال، در سالهای گذشته واردات کالاهای کشاورزی چیزی حدود 15 میلیارد دلار و واردات محصولات پیشرفته شیمیایی و پتروشیمی، چیزی در همین حدود بوده است که به دلیل عدم پیوند بخش نفت و پتروشیمی با اقتـصاد ملـی؛ نیـروی انـسانی تحـصیل کـرده رشتههای متنوع شیمی و مهندسی شیمی در بهترین حالـت؛ اپراتـور دسـتگاههای خـارجی و مصرف کننده ی کالاهای آنها می باشند.
3- تحقیق و توسعه. برنامه ای مدیریت شده در مورد امر تحقیق و توسـعه کـه در تمـامی صـنایع کشورها، حیاتی است در این صنعت ملاحظه نمی شود. علیرغم هزینههای نسبتاً زیادی که در سالهای اخیر صرف امر “تحقیق” شده است ولی تاکنون غالباً نتیجه ای جز “چاپ مقالـه” در نشریات ISI نداشته و به فنآوری کاربردی منجر نشده است. وابستگی فـنآورانـه در سـاخت واحدهای جدید و وابستگی کاتالیزورها در تولید محصولات، مؤید این امر اسـت کـه بـسادگی قابل بررسی می باشد. چیزی که ژاپن، کره جنوبی … در آن موفقیت خوبی داشته اند.
4- خصوصی سازی. در زمان شاه در ایـن صـنعت دو، سـه مـورد بـرای جـذب بخـش خـصوصی اقداماتی شد که عملاً ناموفق بود و این واحدها بـه شـرکت ملـی صـنایع پتروشـیمی منتقـل گردید. در جمهوری اسلامی از سال 1368 و در دولت آقای هاشمی مسئله خـصوصی سـازی فراز و نشیب هایی داشت که به این صنعت هم سرایت کرد و عملاً موفقیت نداشته است . این خصوصی سازی ها در شرایطی تبلیغ می شد و یا در مواردی عمل می گردید کـه در 25 سـال گذشته غول های صنعتی دنیا در حال “ادغام” و بزرگتر شدن بودند! در حالیکـه در طـی ایـن سالها به دلیل نداشتن راهبرد منسجم توسعه در این بخـش از صـنعت بـا ضـربات و لطمـاتی مواجه بودهایم که تغصیل آن در این تحقیق آمده است.
5- صنایع پائین دستی. در این تحقیق با مستندات اثبات شده است کـه علیـرغم نهادهـایی بـرای توسعهیصنایع پائین دستی که عملاًمیتوانست پتروشیمی رابا اقتصاد ملی پیوند بزند،موفقیتی حاصل نشده است. واردات کالاهای صنعتی مصرفی پتروشیمی مؤید این امر میباشد.
6- چشم انداز. در برنامه چشم انداز 20 ساله و در سیاست های اعلام شده مسوولین صنایع نفـت و پتروشیمی که در این تحقیق آمده است، قرار است ایران در سال 1404 پیشرفته ترین کشور منطقه باشد. در صنعت پتروشیمی فقط به ذکر یک مورد اشاره می شود که خبر گـ زاری مهـر در 2010/01/12 از قول رئیس هئیت مدیره انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت، گـزارش داد که “هم اکنون صنعت پتروشیمی ایران در دنیا رتبـه 55 اسـت. ایـن در حـالی اسـت کـه عربستان سعودی در حال حاضر رتبه هفتم بازار فروش و تولید صنعت پتروشیمی را در اختیـار دارد.” این مقام مسوول از عقب ماندگی ده ساله ایران در برداشت گـاز و توسـعه ی فازهـای میدان مشترک پارس جنوبی سخن گفته است و تصریح کرده اسـت کـه “در بخـش سـاخت قطعات و تجهیزات صنعت نفت نیز، بسیاری از کالاها از کشورهای خارجی وارد می شود.”
محمد حسین رفیعی فنود
اسفند 1388